Ο Μπέργκμαν γεννήθηκε στις 14 Ιουλίου 1918 στην Ουψάλα. Ήταν γιός λουθηρανού πάστορα.Το θρησκευτικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε επέδρασε βαθιά μέσα του και αυτό φαίνεται και στο μετέπειτα έργο του.Σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης φιλολογία και τέχνη. Αρχικά ξεκίνησε γράφοντας σενάρια και στη συνέχεια ασχολήθηκε με την σκηνοθεσία τόσο στο θέατρο όσο και στον κινηματογράφο. Γύρισε την πρώτη του ταινία το 1945 με το τίτλο «η κρίση».Ο ίδιος είχε πάντα τρεις αρχές στα έργα του. Υποστήριζε ότι ένας δημιουργός πρέπει να είναι πάντα ενδιαφέρων,να πράττει πάντα σύμφωνα με την καλλιτεχνική του συνείδηση και να σκηνοθετεί την κάθε ταινία του με τη σκέψη ότι είναι η τελευταία του. Ο Μπέργκμαν αποτελεί ένα σκηνοθέτη-δημιουργό,ο ίδιος επιβλήθηκε γρήγορα στο κινηματογραφικό χώρο και κατάφερε να έχει το δικό του τρόπο κινηματοράφισης. Τα θέματα στις ταινίες του ασχολούνται κυρίως με την αγάπη,το θάνατο,την επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους,την τέχνη ενώ κύριο ρόλο στην πλειοψηφία των έργων του έχουν και οι γυναίκες. Οι ταινίες του είναι ψυχοδράματα που ανατέμνουν συνήθως γυναικείους χαρακτήρες ή αυτοβιογραφικές ιστορίες με διάλογους γεμάτους υπονοούμενα που αναπτύσσουν φιλοσοφικές απόψεις. Το ύφος του είναι σκοτεινό,βαθιά μυστικιστικό,γεμάτο απογοήτευση και δυσνόητα μελαγχολικά σύμβολα. Η σκηνοθεσία του στηρίζεται στις δυνατές ερμηνείες και τις ερευνητικές και σχεδόν αδιάκριτες κινήσεις της κάμερας,που παρακολουθούν εξαντλητικά τις
αντιδράσεις των ηθοποιών .Στη διάρκεια της καριέρας του ο Μπεργκμαν τιμήθηκε με αρκετά κινηματογραφικά βραβεία μεταξύ των οποίων το βραβείο κωμωδίας στο φεστιβάλ των Καννών το1956(χαμόγελα καλοκαιρινής νύχτας),το ειδικό βραβείο του φεστιβάλ των Καννών το 1957(η έβδομη σφραγίδα),το βραβείο σκηνοθεσίας στο φεστιβάλ των Καννών το 1958(στο κατώφλι της ζωής),το ειδικό βραβείο στο φεστιβάλ της Βενετίας το 1959(Ο άνθρωπος με το διπλό πρόσωπο) καθώς και με το Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας το 1960(Η πηγή των παρθένων),το 1961(Μέσα από το σπασμένο καθρέφτη) και το 1983(Φάνυ και Αλέξανδρος)
Περσόνα
Μία ταινία που έχει ιδιαίτερη σημασία στην φιλμογραφία του Μπέργκμαν είναι η Περσόνα. Μία ταινία εξαιρετικής σημασίας και για τον ίδιο το σκηνοθέτη που επηρέασε βαθύτατα και την μετέπειτα πορεία του ως σκηνοθέτη και σαφέστατα το όλο του μεταγενέστερο έργο. Αυτό το οποίο εξετάζει ο Μπέργκμαν στην Περσόνα είναι η συμβιωτική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα σε μία ηθοποιό που έχει υποστεί ψυχολογική κατάρρευση και αρνείται να μιλήσει καθώς και να εξασκήσει την τέχνη της αλλά και οποιοδήποτε άλλο ρόλο στη ζωή της και στην νοσοκόμα που την φροντίζει. Οι προσωπικότητες των δύο ηρωίδων είναι αντιθετικές. Η μία υποφέρει από κακή εγκυμοσύνη η άλλη έχει υποστεί μια άμβλωση,η μία μένει βουβή η άλλη μιλάει ασταμάτητα,η μία παρατηρεί ενώ η άλλη εκθέτει τα προβλήματα της.
Η αφασία στην οποία έχει πέσει η ηθοποιός μοιάζει να χρησιμεύει σαν καταφύγιο για την ίδια αλλά και για την νοσοκόμα της.*Σε αυτή τη ταινία μπορεί εύκολα κανείς να ανιχνεύσει τα δύο αγαπημένα θέματα του Μπέργκμαν την δυσκολία την πραγματικής επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους καθώς και την εγωκεντρική φύση της τέχνης. Εκτός αυτών στην Περσόνα ο Μπέργκμαν υπενθυμίζει διαρκώς στο θεατή την παρουσία της μηχανής προβολής. Η αμόρσα αποκαλύπτει την προοδευτική παρέλαση αριθμών που ακολουθούν τη λέξη start. O θόρυβος της προβολής καλύπτει τη μουσική της ηχητικής μπάντας,ενώ η κάμερα αποκαλύπτει λεπτομερειακά τμήματα της μηχανής προβολής τη λάμπα,την μπομπίνα που τυλίγεται,το φακό. Στη μέση της ταινίας και ενώ η μαγεία έχει απλωθεί,ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν δημιουργεί την ψευδαίσθηση πως το φιλμ γλιστράει και κόβεται. Το ίδιο ακριβώς εύρημα χρησιμοποιείται και ως επίλογος ενώ η λέξη ΤΕΛΟΣ δεν εμφανίζεται. Η Περσόνα γυρίστηκε στα Σουηδικά όπως συνήθιζε ο Μπέργκμαν,τα γυρίσματα της έγιναν στο νησί Φάρο καθώς και στα στούντιο της Rasunda. Τα γυρίσματα διήρκεσαν από τις 19 Ιουλίου ως τις 15 Σεπτεμβρίου του 1965.Η τελική διάρκεια της ταινίας ήταν 84 λεπτά και έκανε πρεμιέρα στις 18 Οκτωβρίου του 1966 στην Στοκχόλμη.
Προς την Περσόνα
Eίναι σημαντικό να δούμε βέβαια και το πώς ο Μπέργκμαν κατάφερε να συλλάβει την ιδέα της Περσόνας αλλά και το πώς κατάφερε να πραγματώσει την ιδέα του αυτή. Ο Μπέργκμαν τα Χριστούγεννα του 1962 έγινε διευθυντής στο Βασιλικό θέατρο της Σουηδίας. Αυτό όμως που θα έβρισκε θα ήταν ένας οργανισμός σε διάλυση και ενώ το πρώτο χρόνο προσπάθησε να δικαιώσει την επιλογή του ως διευθυντής στο τέλος του 1963 σε ένα ταξίδι του θιάσου στη πόλη Όρεμπρος ο σουηδός σκηνοθέτης χτυπήθηκε από πνευμονία και αυτό τον εμπόδισε από κάθε δυνατή ενέργεια για κάποια εξέλιξη του θεάτρου. Ο Μπέργκμαν νοσηλεύτηκε στο Sophiagmmet το βασιλικό νοσοκομείο της Σουηδίας.
Το Μάιο του 1964 η κατάσταση του χειροτέρεψε.Είχε ήδη σταματήσει να δουλεύει για την καινούργια του ταινία.Τότε ήταν που η Μπίμπι Άντερσον και η Λίβ Ούλμαν (οι δύο πρωταγωνίστριες της Περσόνας)τον επισκέφτηκαν στο νοσοκομείο. Όπως δηλώνει ο ίδιος ο Μπέργκμαν αυτή η επίσκεψη ήταν που τον βοήθησε αρκετά για να γράψει την Περσόνα καθώς εκείνη τη στιγμή φαντάστηκε μία εικόνα δύο γυναικών να κάθονται στον ήλιο αλλά μόνο η μία από τις δύο να μιλάει,αυτή η σκηνή που του αποτυπώθηκε στο μυαλό τη σημείωσε και κάπως έτσι άρχισε η συγγραφή της Περσόνας. Κατά την παραμονή του στο νοσοκομείο έγραφε όσο το δυνατό περισσότερο μπορούσε κάθε μέρα αν και περνούσαν και μέρες που δεν έγραφε και καθόλου. Αργότερα,τις πρώτες μέρες του Ιουνίου και ενώ είχε βγεί από το νοσοκομείο ταξίδεψε στο παραθαλάσσιο Όρνο. Έκει έγραψε το πρώτο μισό του σεναρίου της Περσόνας μέσα σε δεκαπέντε μέρες.
Όμως οι δυσκολίες δεν περιορίστηκαν μόνο στη συγγραφή του σεναρίου,δυσκολίες είχαν και τα γυρίσματα. Αρχικά ξεκίνησαν σε στούντιο στη Στοκχόλμη και ο ίδιος ο Μπέργκαν όπως αναφέρει ένιωθε απογοητευμένος από την όλη κατάσταση που επικρατούσε. Ένιωθε πως δεν θα κατάφερνε τίποτα,ήταν αρκετά εξαντλημένος,καμιά σκηνή δεν λειτουργούσε ενώ υπήρχαν προβλήματα και με τη ψυχολογία των δύο πρωταγωνιστριών. Η κατάσταση όμως των γυρισμάτων βελτιώθηκε όταν πήγαν στο νησί Φάρο. Ο καιρός τους βοήθησε και ξαναγυρίστηκαν όλες οι σκηνές που είχαν αποτύχει στη Στοκχόλμη.Ένω με την επιστροφή στη Στοκχόλμη ξαναγύρισαν και άλλες σκηνές. Το μισό φιλμ ουσιαστικά αποτελείται από σκηνές που ξαναγυρίστηκαν και ο Μπέργκμαν αναφέρει για τη Περσόνα ότι είναι η πρώτη φορά στη ζωή του που έκανε τόσα επαναληπτικά γυρίσματα.
Η Περσόνα τοποθετείται στα είδη των ταινιών που ξεφεύγει από τη κριτική εξήγηση. Είναι μια ταινία ταυτόχρονα ακριβής και ασύλληπτη,διάφανη και διφορούμενη,διαυγής και μθστηριώδης. Ταινία των αντιθέσεων και των αναλογιών. Το θέμα του δισυπόστατου εκφράζεται με τη μορφή ψυχώσεων,κινήσεων,καταστάσεων ή κινηματογραφικών τρικάζ. Η Περσόνα αποτελεί ένα μαγευτικό στοχασμό πάνω σ΄αυτό που δείχνει κανείς ότι είναι,σ΄αυτό που πιστεύει ότι είναι,σ΄αυτό που είναι πραγματικά,σ΄αυτό που δεν θέλει να είναι και σ΄αυτό που είναι παρά τη θέληση του. Η σιωπή και οι λέξεις,η μάσκα και το πρόσωπο,η έκφραση του δισυπόστατου και του διχασμού της προσωπικότητας είναι όλα αυτά δομημένα γύρω από το κόψιμο ενός φίλμ που γίνεται στη μέση της προβολής και που υποδηλώνει τη διακοπή της εσωτερικής συνέχειας της ηρωίδας Άλμα. Η Περσόνα αποτελεί επίσης μία παραβολή πάνω στη τέχνη αλλά ταυτόχρονα και μια περιγραφή της πραγμάτωσης του εαυτού μέσω της ώσμωσης με το αντίθετο και το ανάλογο του. Για την Περσόνα δόθηκαν πολλές ερμηνείες όταν είχε βγει στους κινηματογράφους. Ανάμεσα σε όλες αυτές που είχαν ακουστεί ήταν ότι αποτελούσε μία ταινία τρόμου που εξελισσόταν στη μοντέρνα Σουηδία,ή ότι αναφερόταν στην έλξη μεταξύ δυο γυναικών ή και ότι αποτελούσε μία ταινία πάνω στη τέχνη και το καλλιτέχνη.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι η Περσόνα αποτελεί την πιο σημαντική δημιουργία του Σουηδού δημιουργού,η ταινία είναι γεμάτη συμβολισμούς,η νοσοκόμα αντιπροσωπεύει το κοινό ενώ η ηθοποιός το καλλιτέχνη. Σε όλη τη ταινία είναι φανερή η σύγκρουση μεταξύ του φαίνεσθαι και του είναι. Ο ίδιος ο Μπέργκμαν περιγράφει τη Περσόνα ως ένα ποίημα με εικόνες. Καθένας μπορεί να περιγράψει τις εικόνες όπως θέλει και να βρει σημασίες διαφορετικές από κάποιον άλλο. Υπάρχουν όμως δυο σκηνές που για τον ίδιο το σκηνοθέτη έχουν μεγάλη σημασία και ουσιαστικά φανερώνουν την ουσία της όλης ταινίας. Η πρώτη είναι μετά τη πρώτη σύγκρουση το βράδυ στο εξοχικό όπου η Άλμα μπαίνει στο δωμάτιο της Ελίζαμπεθ και τη βρίσκει σαν να είναι νεκρή ή σε κώμα,φοβάται την κοιτάζει και ξαφνικά αλλάζουν προσωπικότητες,αυτή η σκηνή αποτελεί μια σκηνή καθρέφτη .Η δεύτερη σκηνή είναι αυτή που ο μονόλογος έρχεται από δυο κατευθύνσεις πρώτα από την Ελίζαμπεθ και μετά από την Άλμα,ο Μπέργκμαν ήθελε να κρατήσει τα πρόσωπα των δυο γυναικών στο σκοτάδι μέχρι να καταλήξουν να μοιάζουν με ένα μόνο πρόσωπο. Η Περσόνα όμως σχετίζεται και με μια άλλη ταινία του Σουηδού δημιουργού τη Σιωπή. Και αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε από το γεγονός ότι η Περσόνα έχει ως θέμα τη σιωπή μιας γυναίκας και το όνομα της νοσοκόμας είναι Άλμα,όπου η λέξη αυτή προέρχεται από τα λατινικά και σημαίνει ψυχή και είναι η τελευταία λέξη που γράφει η Έστερ στον Γιόχαν στη Σιωπή.
ÒPersonaÓ and ÒBeing John MalkovichÓ will screen as a double feature of psychological explorations on film to be presented by the Academy of Motion Picture Arts and Sciences on Friday, July 20, at 7 p.m. at the Samuel Goldwyn Theater in Beverly Hills. Ticketholders will also be able to take advantage of special evening hours for the ongoing exhibition “Movies on the Mind: Psychology and Film since Sigmund Freud,Ó an interactive multimedia exhibition that presents dozens of film clips, posters, photographs and staged environments examining psychology and film in the AcademyÕs Fourth Floor Gallery. Pictured here: a publicity portrait of Bebe Andersson, left, and Liv Ullmann in “Persona”, 1966.
Margaret Herrick Library Core Collection
«Σε διαφορετικές στιγμές στη ζωή μου έχω πει ότι η Περσόνα μου έσωσε τη ζωή. Κι αυτό δεν είναι υπερβολή. Αν δεν είχα βρει τη δύναμη να τη γυρίσω,θα ήμουν μάλλον νεκρός»
Ίνγκμαρ Μπέργκμαν
ΑΛΛΙΩΣ 