Η Ελένη Παπαδάκη ως Κλυταιμνήστρα στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή
…και ως Εκάβη…
γράφει & επιμελείται η Λίλα Παπαπάσχου

Μετά από κάμποσο καιρό που όλο κανόνιζα να πάω, μα πάντα κάτι προέκυπτε και αναγκαζόμουν να το αναβάλλω, κατάφερα να βρεθώ στο “TEMPUS VERUM – ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ”, το νέο θεατρικό χώρο του ηθοποιού και σκηνοθέτη Δημήτρη Λάλου, για να παρακολουθήσω την πολυσυζητημένη παράσταση “ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΝΗ”, του Μάνου Καρατζογιάννη. Η πλασμένη από το υλικό των ονείρων Μαρία Κίτσου, μετουσιώνεται επί σκηνής στην κορυφαία ηθοποιό Ελένη Παπαδάκη, που έπεσε θύμα των Δεκεμβριανών, της Εθνικής μας παραφροσύνης και του φθόνου των συναδέλφων της, που δεν δίστασαν να τη δείξουν με το δάχτυλο, κατηγορώντας την ως δωσίλογη και αγνοώντας το γεγονός ότι χάρη σε εκείνη είχαν σωθεί πολλοί συνάνθρωποί τους, καλλιτέχνες και μη ( εδώ η τραγική ειρωνεία αποκτά κυριολεκτική έννοια!).
Πριν βιώσω με όλες μου τις αισθήσεις αυτήν την ολοκληρωμένη σκηνική εμπειρία που προσφέρει στους θεατές η γεμάτη ευαισθησία σκηνοθεσία του Μάνου Καρατζογιάννη, σε συνδυασμό με την λεπτών αποχρώσεων, αισθαντική ερμηνεία της Μαρίας Κίτσου, η οποία υπό το άγρυπνο βλέμμα του κοινού και του εκτελεστή της (τον υποδύεται σιωπηλά μεν αλλά με πολύ “θόρυβο” ο Σπύρος Κυριαζόπουλος ) βλέπει τη σύντομη ζωή της να περνά μπροστά από τα μάτια της, είχα ακούσει, είχα διαβάσει, είχα πληροφορηθεί σχετικά με το πόσο επιδραστική είναι αυτή η παράσταση. Μόνο όμως αφότου την παρακολούθησα, ήμουν σε θέση να κατανοήσω απόλυτα το γιατί, ώστε να μπορώ να απαντήσω σε όσους μου την εκθείαζαν, ότι ναι έχεις δίκιο, είναι όντως συγκλονιστική. Γιατί όμως η παράσταση του Μάνου Καρατζογιάννη τυγχάνει τόσο διθυραμβικών κριτικών;
Επειδή, είναι κοφτερή σαν τσεκούρι, θερμή σαν πυρακτωμένο σίδερο και ορμητική όπως το νερό που εδώ χάνει την εξαγνιστική του ιδιότητα και αδυνατεί να ξεπλύνει το αίμα. Η Ελένη Παπαδάκη μπορεί τελικά να μη φονεύτηκε με τσεκούρι όπως όριζε το μακάβριο τελετουργικό που αφάνισε άλλους συγκατηγορούμενούς της, αλλά η φρίκη που προκαλούν οι λεπτομέρειες γύρω από το χρονικό της δολοφονίας της και την πλεκτάνη που στήθηκε από τους ομότεχνούς της, προκειμένου να βρεθεί στη δεινή θέση της κατηγορούμενης για προδοσία και μάλιστα εσχάτη, σε ένα πρόχειρα στημένο “λαϊκό” δικαστήριο που την δίκασε ερήμην, χωρίς καν να της δώσει το δικαίωμα να υπερασπιστεί τον εαυτό της, έναντι των όποιων κατηγοριών, κατασκευασμένων ή μη, είναι πέρα για πέρα αληθινή και πονάει όσο μια γερή γροθιά στο στομάχι.
Η Ελένη Παπαδάκη τότε…
…και η Ελένη Παπαδάκη τώρα με τη μορφή της Μαρίας Κίτσου…
Η Μαρία Κίτσου ήταν από την πρώτη στιγμή που τράβηξε την αυλαία και χαιρέτησε το κοινό της, όπως μόνο μία ντίβα γνωρίζει να πράττει, απόλυτα δοσμένη σε αυτό που καλούνταν να μεταδώσει επί σκηνής και έχοντας πλήρη επίγνωση της ευθύνης που της αναλογεί, αφού η Ελένη Παπαδάκη δεν ήταν απλώς μία σπουδαία ηθοποιός και μία ιδιαίτερη προσωπικότητα που με τη διαφορετικότητα της σκανδάλιζε και άθελα της προκαλούσε το κοινό αίσθημα του κοινωνικού της περίγυρου, αλλά είναι και θα είναι ένα διαχρονικό σύμβολο αξιοπρέπειας και θάρρους σε καιρούς δύσκολους και πονηρούς, που μας “διαφημίζουν” τη συγκάλυψη, τον συμβιβασμό και την υποταγή, ως βασικά – αν όχι μοναδικά – μέσα επιβίωσης ή ακόμη χειρότερα κοινωνικής καταξίωσης.
Εκφέροντας με άνεση και μία αβίαστη αίσθηση υπεροχής, το λιτό και καθόλου επίπλαστο ή ρηχά μελοδραματικό κείμενο του Μάνου Καρατζογιάννη, ο οποίος αξίζει πολλά συγχαρητήρια για τη διαχείριση του προσωπικού αρχείου του συνονόματού του και εξαίρετου λογοτέχνη μας, Μάνου Ελευθερίου, που τον βοήθησε στην επίτευξη αυτής της μοναδικής σύνθεσης βιογραφικών στοιχείων, ιστορικών πηγών και προσωπικών μαρτυριών, τα οποία στοιχειοθετούν μία μεστή και ολοκληρωμένη σκηνική αφήγηση με επίκεντρο τις τελευταίες ώρες της ζωής της Ελένης Παπαδάκη, η καταξιωμένη πλέον και αδιαμφισβήτητα χαρισματική ηθοποιός, μας χάρισε στιγμές απίστευτης ψυχικής και πνευματικής ανάτασης, αλλά και βαθιάς, ανυπέρβλητης θλίψης, απ’ αυτήν που οδηγεί στην κάθαρση τον θεατή, αλλά δεν προσφέρει συγχωροχάρτι σε κανέναν.
Ο εμπνευστής, συγγραφέας και σκηνοθέτης της παράστασης “ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΝΗ”, Μάνος Καρατζογιάννης…
…και η Ελένη του, Μαρία Κίτσου…
Με τον Σπύρο Κυριαζόπουλο να καιροφυλακτεί από την αρχή μέχρι το τέλος, αναπόφευκτα γοητευμένος κι εκείνος από την ακτινοβολία του προσώπου, του κορμιού, του πνεύματος και της ψυχής της Ελένης Παπαδάκη, η Μαρία Κίτσου προσέφερε ολόκληρη την ύπαρξή της στην ζωντανή απεικόνιση μίας από τις πιο μελανές σελίδες της σύγχρονης ιστορίας μας, που αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος παραμένει θηρίο ανήμερο, έτοιμο να κατασπαράξει το εκάστοτε θήραμά του, καλά οχυρωμένος πίσω από το άλλοθι του εκπολιτισμού του. Θρησκευτικά δόγματα, πολιτικά συστήματα, ιδεολογίες και λοιπές φιλοσοφικές θεωρίες δεν στάθηκαν ποτέ ικανά να μας αποτρέψουν από την γενετήσια προδιάθεσή μας να μετατρεπόμαστε σε ανθρωπόμορφα τέρατα κάτω από δεδομένες συνθήκες και κοινωνικοπολιτικές συγκυρίες, αφανίζοντας τα ίδια μας τα δημιουργήματα, τους ίδιους μας τους εαυτούς και όποιον άλλον τολμήσει να σταθεί εμπόδιο στα μεγαλεπήβολα σχέδια μας ή στην ασίγαστη δίψα μας για εξουσία.
Η παράσταση “ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΝΗ” είχε πρωτοπαρουσιαστεί με επιτυχία, στο πλαίσιο του θεματικού φεστιβάλ της Πειραματικής Σκηνής του Εθνικού Θεάτρου για τον Εμφύλιο Πόλεμο, αμέσως μετά απ’την παράσταση “ΚΑΤΕΒΑΙΝΕΙ Ο ΚΑΜΟΥΖΑΣ ΣΤΟΥΣ ΦΟΥΡΝΟΥΣ” της Μαριλένας Παπαϊωάννου, σε σκηνοθεσία Μαρίας Αιγινίτου. Οι δύο παραστάσεις άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους, αν και απόλυτα αντιθετικές, αφού στη μεν πρώτη βλέπουμε το θρίαμβο του ανθρώπινου κτήνους έναντι της στοιχειώδους ανθρωπιάς και της κοινής λογικής, ενώ στη δεύτερη ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή την υπέρτατη θυσία του ανθρώπου για να βοηθήσει, προστατέψει και εντέλει προάγει την προσωπικότητα και τις ιδέες ενός άλλου ανθρώπου, ανεξαρτήτως ιδεολογικών ή άλλων πεποιθήσεων. Και στις δύο όμως, άμεσα ή έμμεσα, η παθογένεια του λαού μας αναδεικνύεται σε όλο της το μεγαλείο και δεν είναι άλλη από τη διχόνοια, που υφέρπει μέσα μας – σαν φίδι κολοβό – έτοιμη να διαλύσει κάθε συλλογική προσπάθεια προόδου και ως εκ τούτου ομαδικής εξέλιξης.

Το άψυχο σώμα της Ελένης Παπαδάκη πεταμένο στην αυλή της ΟΥΛΕΝ – Ένα μακάβριο ντοκουμέντο μίας αισχρής και άνανδρης πράξης
Από τότε που είδα την παράσταση του Μάνου Καρατζογιάννη, μου γεννήθηκε η επιθυμία να ψάξω, να ρωτήσω, να μάθω σχετικά με την ενδιαφέρουσα και πολυτάραχη ζωή, αλλά και το άδοξο τέλος της σπουδαίας αυτής ηθοποιού, της οποίας ομολογώ ότι αγνοούσα, όχι την ύπαρξη, πάντως σίγουρα την τεράστια αξία, κάτι που θεωρώ ότι αποτελεί άλλη μία επιτυχία της παράστασης. Σου δίνει το έναυσμα να ανατρέξεις σε μία περίοδο της ελληνικής ιστορίας – τόσο πρόσφατη και τόσο μακρινή – και να ξαναδιαβάσεις από την αρχή αυτά που μας δίδασκαν στο σχολείο ως στείρες ημερομηνίες που έπρεπε να αποστηθίσουμε για να εισαχθούμε στην σχολή της επιλογής μας (ή της επιλογής των γονιών μας) και όχι ως πραγματικά γεγονότα που είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε, κυρίως για να μην τα επαναλάβουμε.
Με δεδομένο ότι οι εμφύλιες συρράξεις δεν αποτελούν ελληνικό φαινόμενο αλλά παγκόσμιο, άσχετα αν η Ελλάδα μας αγαπά λίγο περισσότερο τα δίπολα: Αριστεροί και Δεξιοί, Ολυμπιακοί και Παναθηναϊκοί και πάει λέγοντας, ο κίνδυνος μίας νέας εμφύλιας διαμάχης πάντα ελλοχεύει, ειδικά σε μία χώρα που μαστίζεται από πολύχρονη οικονομική κρίση, ανοίγοντας μέρα με τη μέρα την ψαλίδα της ανεργίας και οδηγώντας σε αδιέξοδο τους πολίτες της. Γι’ αυτό η ιστορία της Ελένης Παπαδάκη αποκτά στις μέρες μας εκπαιδευτική διάσταση κι ας μην ήταν πιστεύω στις προθέσεις των δημιουργών της να διδάξουν, αλλά να εμπνεύσουν, να αφυπνίσουν και να αποκαταστήσουν μια και καλή τη φήμη μίας από τις σημαντικότερες Ελληνίδες ηθοποιούς, μέσα από μία σκηνική αφήγηση αυστηρά προσωπική και ανθρώπινη, που αποτελεί ύμνο στη διαφορετικότητα, την τόλμη και το δικαίωμα επιλογής του κάθε ανθρώπου.

Μαρία Κίτσου και Σπύρος Κυριαζόπουλος στον χορό του θανάτου…
Κάθε Τετάρτη και Πέμπτη, στις 21.00, στο Θέατρο TempusVerum-Εν Αθήναις, η Μαρία Κίτσου και ο Σπύρος Κυριαζόπουλος με τη διακριτική μεν, αλλά πολύτιμη στήριξη του σκηνοθέτη της παράστασης Μάνου Καρατζογιάννη, που βρίσκεται πάντα εκεί, δίπλα στους ηθοποιούς και το κοινό του (συγκινητική η αφοσίωση του και στις δύο περιπτώσεις) σας περιμένουν μέχρι και τις 5 Ιανουαρίου 2017 για να σας αφηγηθούν μία ιστορία από αυτές, που κανένας από εμάς δεν θα έπρεπε να θεωρεί περασμένες, πόσο μάλλον ξεχασμένες. Η ιστορία είναι εδώ και μας χτυπάει για μία ακόμη φορά την πόρτα, υπενθυμίζοντας σε όλους πως άνθρωπος – και κατ’ επέκταση καλλιτέχνης – δεν γεννιέσαι…γίνεσαι…
Την Τρίτη 20 Δεκεμβρίου θα γίνει η παρουσίαση του βιβλίου του Μάνου Καρατζογιάννη “Για την Ελένη” (Εκδόσεις Σοκόλη), στο Πόλις, οπότε προσφέρεται άλλη μία ευκαιρία στο αθηναϊκό κοινό να γνωρίσει την ιστορία της Ελένης Παπαδάκη, μέσα από ένα κείμενο, που αν κρίνω από την παράσταση που παρακολουθήσαμε, έχει πολλά να μας πει.

Η Ελένη Παπαδάκη χάρη στην ερμηνεία της Μαρίας Κίτσου γνωρίζει ξανά την αποθέωση!
Κείμενο / Σκηνοθεσία: Μάνος Καρατζογιάννης
Σκηνικό: Γιάννης Αρβανίτης
Κοστούμια: Βασιλική Σύρμα
Φωτισμοί: Κατερίνα Μαραγκουδάκη
Μουσική επιμέλεια: Γιώργος Πούλιος
Μουσική σύνθεση τραγουδιού: Άρης Βλάχος
Στίχοι: Μάνος Ελευθερίου
Φωτογραφίες: Κarol Jarek
Ερμηνεύουν:
Μαρία Κίτσου (στο ρόλο της Ελένης)
Σπύρος Κυριαζόπουλος (στο ρόλο του βωβού εκτελεστή της)
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Παράταση παραστάσεων: από 07 Δεκεμβρίου 2016 έως 05 Ιανουαρίου 2017
Ημέρες και ώρες παραστάσεων: Κάθε Τετάρτη & Πέμπτη στις 21:00
Εισιτήριο: 12 € κανονικό, 8 € μειωμένο
Διάρκεια: 60 λεπτά
Διεύθυνση: Ιάκχου 19, Γκάζι, 11854, Αθήνα.
(Το Θέατρο Eν Αθήναις βρίσκεται στην Ιάκχου, πρώτη παράλληλο της Πειραιώς, ακριβώς πίσω από την Τεχνόπολη δίπλα στο σταθμό του Μετρό «Κεραμεικός».)
Τηλέφωνο κρατήσεων: 210.34.25.170
Πρόσβαση: Μετρό – Στάση Κεραμεικός | Τρόλεϊ – Νο 21 (Στάση Παλαιά Αγορά, στην Τεχνόπολη) | Λεωφορείο – Νο 035, 049, 811, 815, 838, 914, Β18, Γ18, 731
(Στάση ΠΑΛ.ΑΓΟΡΑ, στην Τεχνόπολη)
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗ:
Kαι με το μίσος περνάει ο καιρός. Και με το μίσος γεννιέται η παραφροσύνη και μένουνε μισοί οι λαοί και οι άνθρωποι.
Το θεματικό φεστιβάλ του Εθνικού Θεάτρου για τον εμφύλιο πόλεμο, από όπου γεννήθηκε η παράσταση, ήρθε όχι για να μας διχάσει, αλλά για να μας ενώσει σε έναν κοινό τόπο, σε μια τουλάχιστον κοινή πεποίθηση, όσο οι ιδεολογίες και τα συστήματα γύρω μας καταρρέουν.
Αυτόν τον τόπο αναζήτησα στην περίπτωση της Ελένης Παπαδάκη, η ιστορία της οποίας ζωντανεύει για πρώτη φορά στη θεατρική σκηνή με τη Μαρία Κίτσου στο ρόλο της ηθοποιού και τον Σπύρο Κυριαζόπουλο σε εκείνον του εκτελεστή της.
Άλλωστε, στη σκηνή δικαιώνονται πρόσωπα αδικαίωτα…
Έτσι, η τραγική ηθοποιός – «θύμα με ονοματεπώνυμο» στα Δεκεμβριανά – επιστρέφει στο χώρο της, στη θεατρική σκηνή, για να αφηγηθεί το εμφύλιο κύτταρο του θεάτρου, του τόπου της, του καιρού της.
Έχουν ειπωθεί πολλά, όλα στα σκοτεινά, εκεί όπου «προχωρούσαν και οι ήρωες», που έσωσε η Παπαδάκη από το εκτελεστικό απόσπασμα λίγο πριν εκτελεστεί και η ίδια.
Ένα όμως είναι το σίγουρο: η Παπαδάκη δεν ήταν ο μέσος όρος.
Θεατρίνα, ανύπαντρη, με αμφιλεγόμενη προσωπική ζωή, καπνίστρια, οδηγός αυτοκινήτου, μεγαλοαστή, ιδιαιτέρως καλλιεργημένη μα πάνω από όλα μια σκηνική ιδιοφυΐα, όπως οι ίδιοι οι κριτικοί του θεάτρου μαρτυρούν.
Η προσωπική της ετερότητα συναντά τη δημόσια εμφύλια περίοδο της χώρας και κάπου εκεί γράφεται ίσως η πιο μελανή ιστορία του θεάτρου μας.
Πόσο ανεκτικοί είμαστε στο διαφορετικό, στο οποιοδήποτε ξένο όταν οι συνθήκες γύρω μας στενεύουν; Πως καταλαβαίνουμε τα δραματικά πρόσωπα και όχι τα ίδια τα βιολογικά πρόσωπα που τα γεννάνε;
Τα μέσα και τα εργαλεία αλλάζουν, αλλά το θέμα και στα τρία ολότελα διαφορετικά έργα που καταπιάστηκα την τελευταία διετία (Ποιος σκότωσε τον σκύλο τα μεσάνυχτα; Σ’ εσάς που με ακούτε και Για την Ελένη) είναι το ίδιο: η ετερότητα και ο σεβασμός στο διαφορετικό.
Με τον ιστορικό νου του Μάνου Ελευθερίου, αφοσιωμένου συλλέκτη της προσωπικής ιστορίας της Παπαδάκη που μου παραχώρησε γενναιόδωρα την πρόσβαση στο αρχείο του, και με την παραπάνω καλλιτεχνική ανησυχία το πρόσωπο επιστρέφει στο φυσικό του χώρο.
Ίσως η παραφροσύνη του καιρού της γίνει το μέσο για να αρθρωθεί ολοκάθαρα το σημερινό αίτημα: μόνο μέσα από το σεβασμό στην προσωπική ιστορία του άλλου και όχι από συνήθη επαναστατικά τσιτάτα, ενδέχεται να έρθει η δημοκρατία που όλοι ονειρευόμαστε.
Μάνος Καρατζογιάννης