Του Πέτρου Θεοδωρίδη*
Με την Πανδημία ο (μαζικός) θάνατος έπαυσε να αφορά κάτι μακρινό ήρθε κοντά μας, προκάλεσε «υπαρξιακά ρίγη» αλλά και αναστοχασμό: ο θόρυβος του κόσμου κόπασε, η φύση αναθάρρησε. Η καραντίνα ενείχε και κάποια απόλαυση καθώς μείναμε -για λίγο- μακριά από την «τυραννία της στιγμής και της ταχύτητας».
Με την πανδημία όμως δόθηκε και η ευκαιρία στην εξουσία για διείσδυση στα στριφώματα και τα μυστικά περάσματα της κοινωνικής ζωής. Η διαχείριση της από το κράτος συνδέθηκε με μια ρητορική πολέμου, που εισέβαλε παντού, στην οικονομία την πολιτική την παιδεία μέχρι την κατεξοχήν ζώνη της μυχιότητας, στο πεδίο του έρωτα.
Η νεωτερική εποχή σφραγίσθηκε και από την ιδέα του έρωτα ως μιας αφήγησης που καλείται να δώσει νόημα στη ζωή του καθενός μας. «Πόσοι άνθρωποι θα είχαν ερωτευτεί αν δεν είχαν ακούσει ποτέ να γίνεται λόγος για έρωτα;» αναρωτιέται ο Λα Ροσφουκό[1]. Σύμφωνα με τον Octavio Paz ο «έρωτας» υπήρξε δημιούργημα μιας ομάδας ποιητών στα πλαίσια της φεουδαλικής αριστοκρατίας του Γαλλικού Νότου κατά τον 12ο αιώνα[2]. Οι Προβηγκιανοί ποιητές χρησιμοποίησαν την έκφραση Fin΄amors (που σημαίνει έρωτας εξαγνισμένος, εκλεπτυσμένος) και αντιστρέφοντας την παραδοσιακή σχέση των φύλων, ονόμαζαν τις αγαπημένες τους, midons (από το meus dominus (κύριε μου)[3]. Αντίστοιχα ο Ντενίζ Ρουζμόν στον Έρωτα στη Δύση εντοπίζει στο αρχέτυπο του θρύλο του Τριστάνου και της Ιζόλδης την αφήγηση του έρωτα ως την «ανεξήγητη» ασκητική[4] του δυτικού ανθρώπου, όπου, το πάθος που υπερβαίνει τον πόθο επιζητώντας το έσχατο όριό του, τον θάνατο, δεσπόζει στο συλλογικό ασυνείδητο της Δύσης. Κατά τον Ρουζμόν, αυτή η ρητορική του πάθους σιγά σιγά αποσπάστηκε από τη θρησκεία που τη δημιούργησε, πέρασε στα ήθη και έγινε κοινή γλώσσα που καθόρισε τους όρους της ερωτικής συμπεριφοράς[5].
Η αφήγηση του έρωτα συνδέθηκε με το γράμμα, την επιστολή αλλά και την τυπογραφία και την λογοτεχνία: ας θυμηθούμε ότι η δεύτερη σημασία του όρου ρομάντζο είναι μυθιστόρημα .
Τα γράμματα γεννούν συναισθήματα διαφορετικά από εκείνα που δημιουργούν οι εικόνες της εποχής μας: Η ερωτική εικόνα σε αρπάζει σχεδόν ολοκληρωτικά. Αντίθετα το γράμμα ενέχει την ηδονή της αναμονής καθώς φτάνει αργά, όσο αργά έφταναν στην ολοκλήρωση παλιότερα, οι ερωτικές σχέσεις.
Ο έρωτας ενέχει στην νεωτερικότητα και μια προσδοκία ολοκλήρωσης της αίσθησης του εαυτού: ο μεμονωμένος άνθρωπος κατακερματίζεται σήμερα σε πολλούς διαφορετικούς επιμέρους τομείς και αντιφατικούς ρόλους. Πολύ δύσκολα συνθέτει την ταυτότητα του ως ενιαία. Ως αποτέλεσμα προκύπτει μια αυξημένη ερωτική επιθυμία «Σε μια κοινωνία με σχέσεις απρόσωπες στην πλειονότητα τους είναι πλέον δύσκολο να εντοπίσουμε το σημείο εκείνο όπου μπορούμε να βιώσουμε τον εαυτό μας ως ενότητα και να δράσουμε ως τέτοια. Αυτό λοιπόν το οποίο αναζητούμε στον έρωτα είναι, πρωτίστως, επικύρωση της αυτο-απεικόνισης»[6] δηλαδή αυτο- επιβεβαίωση.
Σήμερα ζούμε στον κόσμο των ραγδαίων αλλαγών (Giddens) και την κοινωνία της ρευστής νεωτερικότητας (Bauman).
Ό,τι χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή –έγραφε ο Pierre Andre Taguieff -είναι η «α-δυνατότητα να παραμείνεις στη θέση σου». Δεν επιλέγεις να είσαι σε κίνηση. «Τίθεσαι σε κίνηση[…]Το να είσαι διαρκώς σε κίνηση σημαίνει να μην ανήκεις πουθενά Πρέπει να επιταχύνουμε- δηλαδή σύμφωνα με τις μαγικές λέξεις της μεντιακής ορθοδοξίας να γίνουμε «ευκίνητοι» «εύκαμπτοι» «να δείξουμε «περισσότερη ευελιξία» να «προσαρμοσθούμε»[7].
H ταχύτητα της αλλαγής συν- προκάλεσε και μια μεταμόρφωση του έρωτα. Πολύ πριν από την διάδοση του Ίντερνετ αναδύθηκε αυτό που ο Giddens, ονόμασε «πλαστική σεξουαλικότητα» ως μέρος μιας προοδευτικής διαφοροποίησης του σεξ από τις απαιτήσεις της αναπαραγωγής. Για τις περισσότερες γυναίκες, και κατά τη διάρκεια των προηγούμενων ιστορικών περιόδων, η σεξουαλική ευχαρίστηση ήταν συνδεδεμένη με τον φόβο επαναλαμβανόμενων κυήσεων και κατά συνέπεια με τον φόβο του θανάτου. Στην εποχή μας καθώς οι τεχνολογίες αναπαραγωγής έχουν γίνει πιο εκλεπτυσμένες, αυτή η διαφοροποίηση έχει ολοκληρωθεί. Τώρα, που η σύλληψη μπορεί όχι μόνο να ανασταλεί, αλλά και να παραχθεί τεχνητά, η σεξουαλικότητα γίνεται πλήρως αυτόνομη: η αναπαραγωγή μπορεί να λάβει χώρα ακόμα και με την απουσία της σεξουαλικής δραστηριότητας κι αυτό αποτελεί μια τελική «απελευθέρωση» για την σεξουαλικότητα, η οποία στο εξής «μπορεί να γίνει καθολικά μια ιδιότητα των ατόμων και των μεταξύ τους συνδιαλλαγών»[8].
Έτσι ζούμε σε μια εποχή που ο Giddens περιγράφει ως εποχή της «αμιγούς σχέσης», στην οποία ο καθένας μετέχει για χάρη της ίδιας της σχέσης, για ότι δηλαδή μπορεί να αποκομίσει από αυτήν, και «η οποία, επομένως, μπορεί να διακοπεί, λίγο πολύ, κατά βούληση, οποιαδήποτε στιγμή, από οποιοδήποτε μέλος της»[9].
Σήμερα -που η ταχύτητα έχει γίνει «εθιστικό ναρκωτικό»- ζούμε στην εποχή της «ρευστής νεωτερικοτητας» και της ρευστής – κατά Ζ. Μπαουμαν -αγάπης: η κεντρική μορφή της είναι πια ο άνθρωπος χωρίς μόνιμους, σταθερούς, ανθεκτικούς δεσμούς, δεσμούς που να μπορούν να λύνονται εύκολα, γρήγορα και δίχως πόνο. Στην εποχή μας -γράφει ο Μπάουμαν- οι άνθρωποι κάνουν, όλο και συχνότερα λόγο για συνδέσεις και για «δίκτυα». Σε ένα δίκτυο οι συνδέσεις πραγματοποιούνται όποτε το ζητήσει κανείς και μπορούν να διακοπούν κατά βούληση πολύ πριν αρχίσουν να γίνονται ανυπόφορες. Έτσι οι συνδέσεις γίνονται «εικονικές σχέσεις». Αντίθετα από τις «πραγματικές σχέσεις», στις εικονικές η είσοδος και η έξοδος είναι εύκολη υπόθεση. Τέτοιες «σχέσεις» μοιάζουν έξυπνες, εύκολες στη χρήση και φιλικές προς τον χρήστη. Στις εικονικές σχέσεις «Μπορείς πάντα να πατήσεις Διαγραφή»[10].
Το διαδίκτυο σηματοδοτεί -για την κοινωνιολόγο των συναισθημάτων Eva Illouz- μια ριζοσπαστική απομάκρυνση από την ρομαντική παράδοση του έρωτα: «Πρώτον, το διαδίκτυο ορίζει έναν ορθολογικό τρόπο επιλογής συντρόφου ο οποίος έρχεται σε αντίθεση με την ιδέα του έρωτα ως μιας απρόσμενης αποκάλυψης που εμφανίζεται στη ζωή του ατόμου ,ενάντια στη θέληση και στη λογική του. Δεύτερον ενώ ο παραδοσιακός ρομαντικός έρωτας προκαλείται από την ύπαρξη δυο φυσικών υλικών σωμάτων – το διαδίκτυο βασίζεται στην ασώματη αλληλεπίδραση μέσω κείμενων.[…]Τρίτον ο ρομαντικός έρωτας προϋποθέτει την ανιδιοτέλεια ενώ η τεχνολογία του διαδικτύου αυξάνει την εργαλειοποίηση των ρομαντικών αλληλεπιδράσεων ,δίνοντας έμφαση στην αξία «που θέτουν τα άτομα για τον εαυτό τους και τους άλλους στο πλαίσιο μιας δομημένης αγοράς. Ο έρωτας δεν έχει λογική, ενώ «το διαδίκτυο δίνει έμφαση στη γνωστική πληροφορία σε σχέση με τα συναισθήματα του ατόμου». Τέλος η ιδέα του ρομαντικού έρωτα συνδέεται συχνά με την ιδέα της μοναδικότητας του ατόμου που αγαπάμε. Αν όμως το διαδίκτυο έχει κάποιο πνεύμα είναι σίγουρα αυτό της αφθονίας και της ανταλλαξιμότητας. Αυτό συμβαίνει γιατί οι γνωριμίες μέσω διαδικτύου έχουν καθιερώσει τiς αρχές της μαζικής κατανάλωσης στις ρομαντικές συναντήσεις, οι οποίες βασίζονται στην οικονομία της αφθονίας, των αμέτρητων επιλογών, της απόδοσης, της επιλεκτικής στόχευσης και της τυποποίησης»[11].
Σήμερα η αγάπη γίνεται «σεξουαλικότητα» «Σεξ σημαίνει επίδοση. Και το να είσαι σέξι αποτελεί κεφάλαιο που οφείλει να αυξάνεται. Το κορμί γίνεται έκθεμα, ισοδυναμεί με εμπόρευμα. Ο Άλλος μετατρέπεται σε σεξουαλικό αντικείμενο που προκαλεί ερωτική διέγερση. Έτσι από τη στιγμή που ο Άλλος απογυμνώνεται από την ετερότητα του δεν μπορεί κάποιος να τον αγαπήσει μόνο να τον καταναλώσει»[12].
Στην ταινία “Shame” (2011) ο εθισμός του Brandon (Michael Fassbender) στην Πορνογραφία λειτουργεί ανασταλτικά στην ικανότητα του να συνάπτει αυθεντικές ερωτικές σχέσεις. Το φόντο της ταινίας χαρακτηρίζεται κυρίως από το αίσθημα του “να κοιτάς και να σε κοιτούν”: «μεγάλα παράθυρα στα διαμερίσματα πολυκατοικιών, πόρτες γυάλινες, ανοιχτές ή ανύπαρκτες η κάμερα παντού, μονίμως εκεί να κοιτάει και να διεισδύει στις ζωές των χαρακτήρων»[13].
Στη ταινία «Μία πορνογραφική σχέση» (An Affair of Love 1999) η πρωταγωνίστρια ψάχνει μέσω αγγελίας έναν παρτενέρ για να εκπληρώσει μία ερωτική της φαντασίωση: συναντά κάποιον άγνωστο πηγαίνουν στο ξενοδοχείο και κάνουν σεξ τακτικά ώσπου μία μέρα αποφασίζουν να κάνουν κάτι διαφορετικό, «κάτι πιο δύσκολο, θέλουν να κάνουν πρώτη φορά έρωτα και το πορνογραφικό τους ρομάντζο αρχίζει να γίνεται ερωτικό. «Οι συναντήσεις τους αραιώνουν. Το τέλος πλησιάζει και εκείνοι πρέπει να αποφασίσουν για την σχέση τους. Δίνουν ραντεβού στο ίδιο καφέ»[14]. Το τέλος της πορνογραφικής σχέσης τους φέρνει αντιμέτωπους με την αγωνία του Έρωτα.
Ζούμε πια σε μια εποχή διαμεσολαβημένου από την οθόνη σεξ, πορνογραφίας. “Πορνογραφία είναι η άμεση επαφή εικόνας και ματιού” [15]. Το πόρνο αφορά «τη γυμνή ζωή ως έκθεμα». Είναι το αντίπαλο δέος του έρωτα. Εξουδετερώνει ακόμα και τη σεξουαλικότητα καθώς ‘’προτάσσει το νεκρό σεξ έναντι της ζωντανής σεξουαλικότητας“[16].
Στις μέρες μας «η αγάπη μετατρέπεται σε μια φόρμουλα που υπηρετεί την απόλαυση. Γι’ αυτό οφείλει, πάνω από όλα, να γεννά ευχάριστα συναισθήματα. Δεν συνιστά δράση, ούτε αφήγηση, ούτε δράμα, πάρα μόνο μια συγκίνηση και μια ερωτική διέγερση δίχως συνέπειες»[17].
O έρωτας συνδέεται άμεσα με το τραύμα, όμως η εποχή μας απωθεί το τραύμα κάτω από την επιφάνεια της οθόνης: «Το λείο χαρακτηρίζει την εποχή μας» -λέει σε μια συνέντευξη του ο Μπιουγκ Τσουλ Χαν- «Γνωρίζετε το G Flex, ένα smartphone της LG; Αυτό το τηλέφωνο έχει μια ιδιαίτερη επίστρωση. Αν υπάρξουν γρατζουνιές, εξαφανίζονται μέσα σε λίγο χρόνο. Το κινητό έχει ένα αυτοϊούμενο δέρμα, ένα δέρμα σχεδόν οργανικό. Αυτό σημαίνει πως μένει πάντα εντελώς λείο. […]Αυτή η λεία επιφάνεια του smartphone είναι ένα δέρμα, που είναι άτρωτο, που διαφεύγει κάθε τραυματισμό. Και πραγματικά, μήπως δεν ισχύει το ίδιο σήμερα και με τον έρωτα, όπου κανείς αποφεύγει οποιοδήποτε τραύμα; Δεν θέλουμε να είμαστε ευάλωτοι, υποχωρούμε μπροστά σε κάθε τραύμα, σε κάθε πιθανότητα τραυματισμού»»[18].
Η Πανδημία πρόσφερε την ευκαιρία στον Ύστερο καπιταλισμό για νέες Περιφράξεις: «Οι πρώτες προτεραιότητες αυτού που προσπαθούμε να κάνουμε» -δήλωσε σε μία πρόσφατη ενημέρωση του κυβερνήτη της Νέας Υόρκης, Andrew Cuomo, σχετικά με την εξέλιξη της πανδημίας ο εκπρόσωπος της Google, Schmidt- «εστιάζονται στην τηλε-υγεία, στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση και στις ευρυζωνικές συνδέσεις. Πρέπει να αναζητήσουμε λύσεις που μπορούν να παρουσιαστούν τώρα και να επιταχυνθούν, και να χρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία για να κάνουμε τα πράγματα καλύτερα». Για να μην υπάρχει αμφιβολία ότι οι στόχοι του τέως προέδρου της Google ήταν καθαρά καλοπροαίρετοι, στο background η εικόνα του πλαισιωνόταν από χρυσά φτερά αγγέλου[19].
Και ανάμεσα στις άλλες και η περίφραξη του έρωτα μέσα στο διαδικτυακό σεξ. Ιδού ο εθνικός μας σεξολόγος Θάνος Ασκητής να επισημαίνει πως ο Covid-19 σκοτώνει το σεξ όσων έχουν εξωσυζυγικές σχέσεις, επειδή «μεταδίδεται από στοματική επαφή, με το σάλιο και το βλεννογόνο, καλό είναι να αποφεύγεται η πρωκτική συνουσία και στοματική επαφή, με άτομα που δεν γνωρίζουμε». Καταλήγοντας ο Ασκητής, συστήνει την καλή καθαριότητα στα σκεύη ηδονής. «Να σαπουνίζετε καλά και με ζεστό νερό τα sex toys».
Όπως σε όλες σχεδόν τις άλλες περιοχές της κοινωνικής συμβίωσης έτσι και στην περιοχή του σεξ το διαδίκτυο έρχεται να σώσει την κατάσταση. Ο κ. Ασκητής εξηγεί στα ζευγάρια πως «είναι προτιμότερο να επιδιώξουν μια διαδικτυακή σεξουαλική επαφή από το να συναντηθούν»[20] και προτείνει το Skype ως ένα «πάρα πολύ καλό εργαλείο για τα καθημερινά μας ραντεβού .μας επιτρέπει να έρθουμε πιο κοντά, να εκφραστούμε πιο ανοιχτά, να χαρούμε σεξουαλικά ο ένας τον άλλον με παιχνίδια και κυρίως με σεξουαλικές φαντασιώσεις μεταξύ μας, ώστε να μην νιώσουμε στερημένοι και αποκομμένοι από την ηδονή και την απόλαυση και να μην κυριαρχηθούμε από το φόβο, ότι «ο ερωτικός μου σύντροφος θα εκτονωθεί κάπου αλλού και όχι με μένα» ενώ το αν είναι ασφαλές το διαδικτυακό σεξ, θεωρεί «ότι είναι υπόθεση των ψηφιακών συστημάτων και της τεχνολογίας, που εγγυώνται το απόρρητο και των προσωπικών ψηφιακών συναντήσεων»[21].
Έτσι πια, στις άλλες περιοχές της ύπαρξης που περιέρχονται σε περίφραξη και ιδιοποίηση μέσω των διαδικτυακών εργαλείων να και η πιο αρχέγονη και μύχια. Το σεξ στην ταινία Blade Runner 2049 o έρωτας αναπτύσσεται ανάμεσα σε ένα αρσενικό ανδροειδές και ένα θηλυκό ολόγραμμα. Το θηλυκό ολόγραμμα- ερωμένη την ώρα που καταστρέφεται το τιβί κοντρόλ της και λίγο πριν σβήσει τρέχει στον Ρεπλίκα αγαπημένο της φωνάζοντας του: ”σ’ Αγαπώ”. Δεν είναι γελοίο, είναι τραγικό. Μήπως αυτό δεν ήταν πάντα ο έρωτας; Ένα ξεψύχισμα. εικόνες και άνθρωποι, καθρέφτες και φαντάσματα, που νομίζουν ότι είναι ζωντανά βγάζοντας την απεγνωσμένη κραυγή: «Σ’ αγαπώ!»;
Σήμερα η εντολή «Αγάπα το Πλησίον σου» αντικαθίσταται από την εντολή “Στάσου μακριά” κάτι που μεταμορφώνει και την καρδιά της οικειότητας: τον έρωτα. Από τον έρωτα κρατάμε το σεξ και όχι το χειροπιαστό σεξ, αλλά το διαδικτυακό εικονικό σεξ: Είναι ασφαλές, όσο βέβαια το επιτρέπουν τα πρωτόκολλα ασφάλειας των εταιρειών κινητής τηλεφωνίας. Δεν μυρίζει, δεν έχει γεύση, δεν έχει κίνδυνους. Είναι σεξ χωρίς σεξ όπως στις μέρες μας έχουμε μπύρα χωρίς αλκοόλ και καφέ ντεκαφεϊνέ. Επιπλέον αυτή η εικονικοποίηση της σεξουαλικότητας, η πορνογραφικοποίηση της – το να δείξω τον εαυτό μου ως γυμνό σώμα, ως έκθεμα προς πώληση- αλλά μην αγγίζετε την συνταιριάζει και με την Κουλτούρα του Ναρκισσισμού όπως την περιέγραψε ο Κριστοφερ Λας: Γιατί τι άλλο είναι η οθόνη πάρα η λίμνη των ναρκίσσων ο α- τόπος οπού τοποθετούμε τις φαντασιώσεις μας;
Στην ταινία του Κιουμπρικ το Κουρδιστό Πορτοκάλι (1971) μια ομάδα νεαρών προβαίνει σε βιαιότητες: βανδαλισμούς, κλοπές, βιασμούς χωρίς λόγο ενώ δείχνει να το διασκεδάζει πολύ. Μετά από ένα ατυχές συμβάν, ο Άλεξ (Μάλκολμ ΜακΝτάουελ) βρίσκεται στη φυλακή όπου διαλέγει να ακολουθήσει ένα νέο σωφρονιστικό πρόγραμμα που επινόησε η κυβέρνηση. Αναγκάζεται να παρακολουθήσει σκηνές βιασμών δίχως να μπορεί να κλείσει τα μάτια[22]. Σήμερα ο κόσμος όλος γίνεται μια οθόνη την οποία είμαστε αναγκασμένοι να κοιτάμε δίχως καν να ανοιγοκλείνουμε τα μάτια. Ο κόσμος μας γίνεται εικονικός και φευγαλέος, σκιώδης, ο χρόνος όλο και πιο στιγμιαίος και ο έρωτας χάνει το κεντρί του, γίνεται επίπεδος και στιλπνός ώστε να χωρά στην οθόνη του κινητού, έρωτας δισδιάστατος χωρίς ουλές και χωρίς τραύμα. Μα πως μπορεί να υπάρξει έρωτας χωρίς οδύνη – χωρίς το κεντρί της ηδονής- οδύνης;
Η πανδημία μας εθίζει σε έναν έρωτα γυάλινο οπού το πάθος ,ο πόνος, η γεύση του θανάτου το μωρουδιακό παιχνίδι του forτ -dα η ερωτική αγωνία, απωθούνται κάτω από την επιφάνεια του καθρέφτη και τη στιλπνή οθόνη του κινητού.
Όμως το απωθημένο (πάντα) επιστρέφει.
Πηγή: nosferatos.blogspot.com
*Ο Πέτρος Θεοδωρίδης γεννήθηκε το 1958 στην Ηράκλεια Σερρών. Σπούδασε πολιτική επιστήμη και παιδαγωγικά και συνέχισε τις μεταπτυχιακές σπουδές του στις Διεθνείς σχέσεις στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας, Διεθνείς σπουδές, Δημόσιο Δίκαιο και Πολιτική επιστήμη στα αντίστοιχα τμήματα του Νομικού τμήματος του Α.Π.Θ. Από το 1990 ασχολείται με τη μελέτη της εθνικιστικής ιδεολογίας και της εθνικής ταυτότητας, με αρθρογραφία σε περιοδικά πολιτικής επιστήμης.
[1] Ρουσμον Ντε Ντενιζ ο Έρωτας στη Δύση μετ Μπάμπης Λυκούδης Εκδόσεις Ινδικτος 1996 σ214 βλεπε επίσης αποσπάσματα απο Άρη Μαραγκόπουλου στο Βήμα, για βιβλίο των εκδόσεων Ίνδικτος. http://nosferatos.blogspot.com/2009/04/blog-post_5740.html
[2] Octavio Paz ,η διπλή φλόγα ,έρωτας και ερωτισμός ,μτφ Σαρα Μπενβενιστε ,Εξάντας, Αθηνα ,1996 σ.76
[3] Octavio Paz , ο.π σ 36
[4] Ρουσμον , οπ σ 64
[5] Ρουσμον , ο. π. 206
[6] Αναφερεται Richard David Precht, Έρωτας ένα απειθάρχητο συναίσθημα , μτφ Χαράλαμπος Καρβούνης εκδόσεις Πατάκη 2009 σ 248
[7] Pierre Andre Taguieff, Παγκοσμιοποίηση και Δημοκρατία Μετάφραση Νίκος Κουρκουλος Εκδόσεις του εικοστού πρώτου 2002 σ 81,82,83/
[8] Anthony Giddens Η Μεταμόρφωση της Οικειοτητας μετάφραση Καλογιάννης Απόστολος εκδόσεις Πολύτροπόν 2005 (1992):σ 55
[9] Anthony Giddens Η Μεταμόρφωση ο.π 2005 (1992):.79 κ.ε
[10] [10] Ζυγκμουν Μπάουμαν , Ρευστή αγάπη . Για την ευθραυστότητα των ανθρώπινων δεσμών μετάφραση Γιώργος Καράμπελας . Εστία 2006,σ.16-18
[11] Eva Illouz Ψυχρή Τρυφερότητα, η άνοδος του συναισθηματικού καπιταλισμού , (2007)μετάφραση Μαρία Στασινοπούλου , εκδόσεις ,Oposito ,Αθήνα 2017 σ 139κ.ε
[12] Μπιούγκ Τσουλ Χαν , Η αγωνία του έρωτα ,εκδόσεις Opera μετάφραση Αλεξάνδρα Γκολφινοπουλου Αθήνα 2019. σ. 32
[13] Aγγλική ταινία, σκηνοθεσία Στιβ Μακ Κουίv με τους: Μάικλ Φασμπέντερ, Κάρεϊ Μάλιγκαν, Νικόλ Μπέχαρι βλέπε και κριτική στο Πως το “Shame” του Στιβ ΜακΚουίν είναι μια κριτική στη μοντέρνα κοινωνία https://www.moveitmag.gr/news/pos-shame-toy-stiv-makkoyin-einai-mia-kritiki-sti-monterna-koinonia/57337
[14] Του Φρεντερίκ Φοντέν βλεπε και κριτική Ταινίες που Αδικήθηκαν: An Affair of Love – Μια Πορνογραφική Σχέση (1999) Πένυ Πανέ. http://www.filmboy.gr/2012/02/affair-of-love-1999.html
[15] Μπιουγκ Τσουλ Χαν η Κοινωνία της διαφάνειας , μετάφραση Ανδρέας Κραουζε, Opera Cogito Auhna 2015 σ 10
[16] Μπιούγκ Τσουλ Χαν , Η αγωνία του έρωτα εκδόσεις Opera μετάφραση Αλεξάνδρα Γκολφινοπουλου Αθήνα 2019. σ 59
[17] Μπιουγκ Τσουλ Χαν, η Αγωνία του Έρωτα σ 34
[18] Η συνέντευξη δόθηκε στην εφημερίδα «Die Zeit», 2014 βλεπε και αποδοση της στα ελληνικα στον ιστοτοποπο :http://www.poiein.gr/archives/32758/index.html με τιτλο Byung – Chul Han: «Λυπάμαι, αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα» (μετφρ. Γιώργος Καρτάκης) ,Μαρτιος 2016
[19] Μόλις μια μέρα νωρίτερα, ο Cuomo είχε ανακοινώσει μια παρόμοια συνεργασία με το Ίδρυμα Bill και Melinda Gates για την ανάπτυξη ενός «εξυπνότερου εκπαιδευτικού συστήματος». Αποκαλώντας τον Gates «οραματιστή», ο Cuomo είπεότι η πανδημία έχει δημιουργήσει «μια στιγμή στην ιστορία που μπορούμε πραγματικά να ενσωματώσουμε και να προωθήσουμε τις ιδέες του [Gates]… όλα αυτά τα κτίρια, όλες αυτές οι φυσικές αίθουσες διδασκαλίας – γιατί χρειάζονται άραγε με όλη την τεχνολογία που έχετε;» ρώτησε, προφανώς ρητορικά Βλ :Για τη μόνιμη και δυστοπική ενσωμάτωση της τεχνολογίας σε κάθε πτυχή της καθημερινότητάς μας, με αφορμή την πανδημία του κορωνοϊού, προειδοποιεί η Ναόμι Κλάιν σε άρθρο της στο theintercept.com https://www.enallaktikos.gr/Article/52489/naomi-klain-thle-new-deal—mia-nea-high-tech-dystopia-to-neo-dogma-toy-sok-ths pandhmias?
[20] https://www.aftodioikisi.gr/ygeia/thanos-askitis-kalytera-diadiktyaki-sexoyaliki-epafi-en-meso-pandimias/
[21] https://www.fortunegreece.com/interview/thanos-askitis-i-pandimia-tha-figi-emis-tha-minoume-ke-prepi-na-minoume-igiis/
[22] ttps://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%BF_%CE%9A%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B4%CE%B9%CF%83%CF%84%CF%8C_%CE%A0%CE%BF%CF%81%CF%84%CE%BF%CE%BA%CE%AC%CE%BB%CE%B9_(%CF%84%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CE%AF%CE%B1)
ΑΛΛΙΩΣ 